πυρόξενοι

Σημαντική οικογένεια πυριτικών ορυκτών που συμμετέχουν στη σύσταση πολλών πετρωμάτων, πολλές φορές ως θεμελιώδη ορυκτολογικά συστατικά. Ο ιδανικός χημικός τύπος της ομάδας αυτής ορυκτών είναι: R₂Si₂O₆, όπου το R δείχνει το μαγνήσιο Mg₂Si₂O₆, οπότε πρόκειται για έναν απλό π., ή το μαγνήσιο, το σίδηρο, το ασβέστιο, το μαγγάνιο, το αργίλιο, το νάτριο ή το λίθιο, οπότε ο χημικόςτους τύπος γίνεται πολυπλοκότερος. Οι π. μπορεί να είναι ρομβικοί ή μονοκλινείς. Οι ρομβικοί π. είναι σιδηρομαγνησιούχοι και σχηματίζουν μια ισόμορφη σειρά ορυκτών που αποτελούνται από μείγμα των δύο ακραίων μελών της, του ενστατίτη: Mg₂Si₂O₆ και του υπερσθενούς: (Mg,Fe)₂Si₂O₆ (καθαρά σιδηρούχοι π. δεν υπάρχουν στη φύση). Τα μέλη της σειράς όπου υπερτερεί το Mg παίρνουν το όνομα ενστατίτες, ενώ όπου υπερτερεί ο Fe ονομάζονται υπερσθενείς· οι ενδιάμεσοι τύπου λέγονται βρονζίτες. Τα χρώματά τους ποικίλλουν από καστανωπό ή υποπράσινο (ενστατίτης) έως το μπρουντζοκίτρινο (βρονζίτης) και έως το καφέ ή πράσινο (υπερσθενής). Οι ρομβικοί π. σχηματίζονται κατά την κρυστάλλωση του μάγματος, γι’ αυτό είναι χαρακτηριστικοί των βασικών πλουτωνείων πετρωμάτων (γάββροι, περιδοτίτες, νορίτες) ή και ηφαιστιτών (τραχείτες, ανδεσίτες, μελαφύρες). Συναντιούνται ακόμα και σε μεταμορφωμένα πετρώματα της καταζώνης. Οι μονοκλινείς π. μπορεί να είναι ασβεστοσιδηρομαγνησιούχοι ή νατριούχοι. Οι πρώτοι σχηματίζουν α) μια ισόμορφη σειρά που περιλαμβάνει μέλη όμοια ως προς τη χημική σύσταση προς ορισμένα μέλη της σειράς των ρομβικών π. και είναι αρκετά σπάνια, καθώς παρατηρούνται μόνο σε μερικούς βασάλτες και σε μετεωρίτες. Αυτοί είναι οι κλινοενστατίτης, ο κλινοϋπερσθενής και ο πιζονίτης· β) μια άλλη ισόμορφη σειρά, του διοψιδίου (διαλλαγή) – εδενβεργίτη και γ) ο αυγίτης. Οι διοψίδιος είναι άχρωμος, κιτρινωπός ή ανοιχτοπράσινος, ενώ ο εδενβεργίτης καφέ ή μαύρος, και αφθονούν σε εκρηξιγενή πετρώματα πλούσια σε ασβέστιο και μαγνήσιο. Ο διοψίδιος εξαλλοιώνεται σε σερπεντίνη κυρίως· ο αυγίτης σχηματίζεται όταν στο κρυσταλλικό πλέγμα του διοψιδίου εισχωρήσει αργίλιο και περιέχει πολλές φορές τιτάνιο, οπότε το χρώμα του, από σκούρο πράσινο έως μαύρο που είναι συνήθως, μετατρέπεται σε υπέρυθρο έως ιώδες. Ο αυγίτης σχηματίζεται κατά την κρυστάλλωση του μάγματος και αφθονεί στα βασικά κυρίως εκρηξιγενή πετρώματα (γάββροι, βασάλτες, ανδεσίτες, πυροξενόλιθοι κλπ.). Οι κυριότεροι νατριούχοι μονοκλινείς π. είναι: ο αιγιρίνης, πυριτικό άλας νατρίου και σιδήρου, με χρώμα πράσινο (η παραλλαγή του ακμίτης έχει χρώμα καστανό), που είναι τυπικό ορυκτό των αλκαλιούχων εκρηξιγενών πετρωμάτων (συηνίτες, συηνιτικοί πηγματίτες, φωνόλιθοι)· ο ιαδεΐτης, πυριτικό άλας νατρίου και αργιλίου, άχρωμος ή ελαφρά υποπράσινος, που σχηματίζεται κατά τη μεταμόρφωση και αφθονεί κυρίως στους κρυσταλλικούς σχιστόλιθους. Οι μονοκλινείς π. μπορεί ακόμα να διακριθούν σε αργιλούχους, που περιέχουν δηλαδή Al μέσα στο κρυσταλλικό πλέγμα τους, όπως ο αυγίτης, ο αιγιρίνης, ο ιαδεΐτης, και σε π., που το Al που περιέχουν δεν εισχωρεί μέσα στο πλέγμα,όπως ο διοψίδιος και ο εδενβεργίτης. Τα πετρώματα που έχουν ως βασικά ορυκτολογικά συστατικά π. ονομάζονται πυροξενίτες. Οι κρύσταλλοι πυροξένου μέσα στο περιδοτιτικό πέτρωμα διακρίνονται από τα ζωηρά τους χρώματα (εικόνα από πολωτικό μικροσκόπιο).